Bekrachtigt of verpest digitalisering relaties?

Bekrachtigt of verpest digitalisering relaties? En waarom dit van fundamenteel belang is

Naarmate het energiesysteem verder digitaliseert zou dit oneerlijker, exclusiever en democratisch lastiger te besturen worden. Dit was de diepe en gedeelde zorg van een groep insiders in het energiesysteem, die in juni 2018, in Wageningen bij elkaar kwam.

De gemeenschappelijke commitment na 2,5 dag met het vraagstuk aan de slag te zijn geweest: laten we voorkomen dat dit gebeurt en zorgen dat ook een digitaal energiesysteem eerlijk, inclusief en democratisch bestuurbaar blijft!

In Almere, nog lang voordat we met een grotere groep bijeenkwamen in Wageningen, vertelde Pallas Agterberg (Alliander) over de Silicon Valley logica, die ook het energiesysteem zou gaan domineren:

“Hoe duurzamer ons energiesysteem, hoe decentraler. En hoe groter de behoefte aan digitale platforms om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen en uit te wisselen. Als die platforms in handen zijn van techgiganten met een – op eigen belang gerichte - economische logica als uitgangspunt, dan verdwijnen publieke waarden die nu nog vanzelfsprekend zijn in het fysieke, fossiele en centralistische energiesysteem. Publieke waarden die nog stammen uit het tijdperk dat het energiesysteem in publieke handen was. Met de privatisering van het energiesysteem bleven die publieke waarden in grote mate geborgd omdat ze ‘ingebakken’ zaten in wet- en regelgeving rond het fysieke energiesysteem. Maar nu de wetten van een andere (digitale) markt ook voor duurzame energieoplossingen gaat gelden, zullen publieke waarden als toegankelijkheid, inclusie en eerlijkheid verdwijnen – tenzij we expliciet oplossingen gaan ontwerpen die deze publieke waarden als uitgangspunt nemen. En we de veranderende energiewetgeving goed bijsturen.”

We zijn bijna drie jaar verder sinds die middag in Almere en twee jaar sinds die sessie in Wageningen. Net als andere deelnemers aan de kerngroep van de Club van Wageningen voelde ik behoefte om te oogsten wat we tot nu toe hebben ontdekt over de problematiek die we als club centraal stellen.

Het diepere probleem is relationeel van aard
Wat is het diepere probleem? En waar ligt de sleutel als ik - net als andere deelnemers van de Club en jij die dit stuk leest - wil bijdragen aan een inclusief, eerlijk en democratisch bestuurbaar digitaal energiesysteem?

Op een vrijdag in juni streken een aantal leden van de Club van Wageningen neer in mijn privéomgeving. Tijdens deze benen op tafelsessie in de Zeeuwse buitenlucht ontstond een grote mate van helderheid over wat we als club inmiddels ontdekt hebben over de opgave, samengevat in onderstaand archetypische ‘systeemdiagram’, dat een ‘verschuiving van de lasten’ dynamiek beschrijft. Dit is de dynamiek waarin kortetermijnoplossingen prevaleren met dusdanige neveneffecten, dat de fundamentele oplossing steeds verder buiten beeld raakt.

Ook voor de materie waar de Club van Wageningen zich over buigt speelt deze dynamiek. Een goed bedoelde kortetermijnoplossing voor het ‘klimaat en CO2-probleem’ is de realisatie van duurzame energieoplossingen met als uitgangspunt het principe ‘laagst mogelijke kosten’ (waarmee ook, meer onbekende oplossingen buiten de boot vallen die lastig in ‘kosten’ te vatten zijn). De integraliteit, het eigenaarschap van oplossingen en de borging van publieke waarden wordt daarmee ondergeschikt aan de zo goedkoop mogelijke realisatie van zoveel mogelijk duurzame energie. En oplossingen die niet makkelijk in ‘kosten’ uit te drukken zijn, of berekenbaar zijn, omdat het ‘nieuwe technische of sociale oplossingen zijn’, krijgen maar weinig aandacht.

Vanuit deze goed bedoelde logica – die in theorie de schatkist zo min mogelijk belast - vinden we een hele polder vol windmolens, waarbij de opgewekte stroom afgekocht wordt door een groot datacenter in buitenlandse handen, en waarbij de revenuen van het project (zo goed als volledig) ten goede komen aan de marktpartij die het project realiseert, volstrekt normaal*. Ook is het normaal om zonneparken te realiseren op grote oppervlaktes grond, daarbij marginaal rekening houdend met de grote biodiversiteitsopgave waar we als mensheid voor staan**. En het is logisch om een wijk in Amsterdam energieneutraal te maken door per woning een batterij te plaatsen die de woningeigenaar kan benutten voor flitshandel, om daar vervolgens aan te verdienen, terwijl er tegelijkertijd grote maatschappelijke kosten*** ontstaan die via de netbeheerder op ons allen worden afgewenteld.

Goedkoop wordt zo duurkoop, want naarmate er meer ingezet wordt op zo goedkoop mogelijke realisatie van duurzame energieoplossingen, ontstaan allerlei neveneffecten die onze capaciteit om het werkelijke probleem op te lossen, alleen maar verkleinen.

Dat werkelijke probleem is veelomvattender. Het betreft de grote sociaalecologische disbalans in de wereld. Gekenmerkt door een verbroken/verstoorde relatie tussen mensen en hun natuurlijke omgeving (ecologische en biodiversiteitscrisis), tussen mensen onderling (sociale crisis) en in mensen zelf (spirituele/ identiteitscrisis).

De fundamentele uitdaging waar we als mensheid voor staan, is om onze capaciteit te vergroten om een positief onderdeel te zijn van het gehele web van leven waar we aan bijdragen en van afhankelijk zijn. Dit vraagt om ‘relatie-bekrachtigende’ oplossingen. Oftewel, circulaire, relationele oplossingen, die de relaties tussen mensen onderling versterken, tussen mens en omgeving en tussen product/grondstof en omgeving.

Vanuit andere woorden hetzelfde: of ons energiesysteem eerlijk, inclusief en democratisch bestuurbaar blijft, is een relationele vraag. Eerlijkheid, inclusie en democratische bestuurbaarheid zijn relationele waarden. En juist de vraag of een oplossing ‘relationeel’ klopt (op allerlei vlakken), is het meest wezenlijk om ons af te vragen, willen we dat de transitie naar een samenleving in een sociaalecologische balans, lukt.

Wat heeft dit relationele besef met digitalisering te maken?
Digitalisering en digitale platforms lijken behulpzaam om relaties te bestendigen tussen mensen die allemaal in hetzelfde gebied wonen en daar duurzame doelstellingen willen realiseren, of tussen buren die onderling energie willen uitwisselen, of tussen huisgenoten in één woning.

Tegelijkertijd, zijn de grote digitale platforms waar we allemaal weleens mee in aanraking zijn gekomen, juist niet zo ingericht dat relaties gezond blijven. Digitale platforms die een Silicon Valley logica hebben, zijn zo ingericht dat de business case voor één partij klopt. Zij die van het platform dachten te profiteren, worden eerder ‘misbruikt’ en ‘zoet gehouden’, dan dat zij een gezonde relatie onderling kunnen opbouwen. Denk aan het Uber-platform, waar chauffeurs nu rechtszaken tegen voeren, omdat het erop lijkt dat Uber alles bepalend is en chauffeurs het onderspit delven. Zie ook: https://nos.nl/artikel/2341243-rechtszaak-tegen-uber-in-amsterdam-chauffeurs-willen-werking-algoritmes-weten.html Denk aan AirBnB dat lange tijd nauwelijks luisterde naar grote steden en juridische trucs uithaalde om snel het grootste en machtigste platform te worden.

Wie recent de Netflix-documentaire ‘the Social Dilemma’ keek op Netflix, heeft ook scherp op het netvlies hoezeer Silicon Valley (programmeer)logica erop gericht is om onszelf uit balans te brengen. Om aandacht te geven aan dingen die helemaal niet belangrijk zijn en gedrag te vertonen wat niet het leven dient, maar waarmee we juist minder gezond en creatief worden.

Rijst de vraag: wat is ervoor nodig, opdat digitale platforms in het energiedomein ‘relatie- bekrachtigend’ werken (op alle niveaus), in plaats van ‘relatie-exploiterend’, waardoor (onbedoeld) de sociaalecologische disbalans in de samenleving alleen maar toeneemt?

We ontdekten hierover het volgende:

1.    Laat een digitaal platform (in het energiedomein) een afgeleide zijn van een lokale en vooral fysieke bekrachtiging van relaties (eenheid van tijd, plaats en handelen) – en vooral niet het uitgangspunt

De casus van ’t Oude Maasje, waar we op 5 maart dit jaar indoken tijdens een Club van Wageningen bijeenkomst, hielp ons begrijpen dat digitale platforms een afgeleide moeten zijn van integrale, multifunctionele en relatie-bekrachtigende oplossingen, in plaats van het uitgangspunt om de fysieke werkelijkheid naar te voegen. Zoals bij AirBnB en Uber gebeurt, als chauffeurs niet meer letten op hun fysieke gezondheid, of hun thuissituatie, maar lange dagen maken, en zich voegen naar de economische realiteit van het platform waar ze van afhankelijk worden. En als huiseigenaren hun huis volgens de woonbladen aanpassen waardoor dit minder ‘eigen’ en leefbaar wordt, maar wel beter verhuurbaar. En in het geval van het energiedomein: als de financiële/economische logica van een digitaal platform het gedrag van deelnemers aan het platform bepaalt, terwijl er ‘energetisch/sociaal’ veel logischere opties zijn (overtollige opgewekte duurzame energie gratis met de buren delen bijvoorbeeld, ter bestendiging van lokale relaties).

In de casus van ’t Oude Maasje bleek de liefde voor een landschap lokale partijen bij elkaar te brengen, rond een gemeenschappelijke duurzame (energie) ambitie. In dit geval: energie uit het water van ’t Oude Maasje.

Om de lokale afname van opgewekte energie ook praktisch mogelijk te maken, willen initiatiefnemers een warmtenet opzetten in coöperatief eigenaarschap, om zo het meest eerlijk, inclusieve en democratische uitwisselingssysteem te creëren. Dit vraagt ook om een digitaal platform dat een eerlijke financiële verrekening mogelijk maakt, administratieve zaken regelt en onderling leren stimuleert, op basis van heldere spelregels. Dit platform is er nog niet, omdat dit een afgeleide wordt van de fysieke realiteit, die nog in de maak is.

2.    Maak economische principes dienstbaar – niet leidend
Of het nu gaat om fysieke duurzame energieoplossingen, of om digitale energieplatforms: zodra een economisch verdienmodel het uitgangspunt wordt, zullen haken en ogen ontstaan die eerder relaties ‘verpesten’ dan bekrachtigen.

Als economische principes prevaleren boven andere principes, leidt dit tot een zo goedkoop mogelijke realisatie. Dat betekent in het huidige tijdsgewricht geen circulair, multifunctioneel ontwerp waar de kosten en baten eerlijk verdeeld zijn (bijv. via een coöperatief eigendomsmodel), maar een ontwerp met goedkope grondstoffen en arbeid als uitgangspunt en met een lineaire levensloop.

Met economische principes als uitgangspunt kan het gebeuren dat meer (duurzaam) energieverbruik beter is – en energiebesparing juist niet – omdat de business case anders niet uitkomt. Denk aan ‘gesloten warmtenetten’ met één eigenaar, waarvoor het economisch principe prevaleert.

Als economische principes daarentegen dienstbaar worden aan de realisatie van een oplossing, in plaats van leidend, dan kunnen win-win-win oplossingen ontstaan: multifunctionele, circulaire oplossingen, ondersteund door een brede groep mensen/organisaties die zich eigenaar voelt van de oplossing en medeverantwoordelijkheid draagt. Lerende oplossingen, die met de tijd beter worden en waarin verantwoordelijkheid en betrokkenheid blijft groeien.

Het goede nieuws is: digitale energie platforms kunnen relatie-bekrachtigend worden ingericht.

Denk aan het Equigy-platform dat Tennet in het leven roept, gratis beschikbaar en met een open source structuur. Het platform is gericht op het kunnen opvangen van schommelingen in vraag en aanbod, doordat miljoenen gedecentraliseerde, kleine opslagunits in huishoudens in het 1- tot 2-cijferige kilowattbereik in heel Europa hun vrije capaciteit voor netstabilisatie via het platform kunnen aanbieden.

Denk ook aan gebiedscoöperaties, met een datacomponent, die bewoners en ondernemers in een gebied in staat stellen om vanuit gebiedswaarden met elkaar stappen voorwaarts te zetten als het gaat om klimaatadaptatie, duurzame energie en verduurzaming van de landbouw, op basis van de juiste data. We gaan hier binnenkort dieper naar kijken, tijdens een van de ‘casus-sessies’ van de Club van Wageningen.

Denk ook aan slimme elektrische deelauto’s die middels de opslagcapaciteit van het accusysteem bijdragen aan het in balans houden van een microgrid, zoals in Lombok beoogd wordt****.

3.    Borg publieke waarden expliciet in energiewet 2.0 juist nu energiesysteem digitaliseert

Momenteel wordt druk geschreven aan de energiewet. Brussel oefent hier invloed op uit en de datasharing coalitie. Achter de schermen zijn allerlei Club van Wageningen leden in gesprek met mensen die de pen hanteren, om ervoor te zorgen dat ook in energiewet 2.0 de teksten die ervoor zorgen dat publieke waarden expliciet geborgd gaan worden, naarmate het energiesysteem verder digitaliseert. Het werk dat we doen rond concrete cases, helpt om scherp te krijgen waar de haken en ogen zitten. En de relaties die zijn ontstaan vanuit een gedeelde publieke missie, maken dat het steeds makkelijker wordt om te weten wat er opgeschreven moet worden. Mooi om te merken.

4.    Word je bewust van – en blijf trouw aan relationele intenties – ook op het niveau van wat ontwerptechnisch, ‘details’ lijken
Het wordt vaak gezegd. Big tech programmeurs van het eerste uur – die van Facebook/Google, etc. klikmachines hebben gemaakt – hadden eigenlijk best nobele intenties. Ze wilden kennis ontsluiten, mensen met elkaar in verbinding brengen. Relaties bekrachtigen dus. En toch; de wijze waarop Facebook/ Google/ Snapchat/Tiktok/ (vul maar in) platforms nu functioneren is dusdanig niet in lijn met hun eigen oorspronkelijke intenties, dat programmeurs van het eerste uur hun eigen kinderen ertegen in bescherming nemen.

Hoe kan dat? ‘What’s kebeurt’??

Het is eigenlijk heel simpel. Uiteindelijk is een andere intentie gaan domineren. In systeemtaal: de ‘systems purpose’ is veranderd.

De platforms die ontstonden met als ‘purpose’ om ‘relaties’ mogelijk te maken, zijn nu vooral zo ingericht dat onze aandacht gericht wordt op alsmaar nieuwe content, waarbij we betalen met onze aandacht. Waardoor we als mens en als planeet verder uit balans raken.

Als een ‘systems purpose’ – onbedoeld of bedoeld verandert, merken we dit in de gedragingen van een systeem.

Het is belangrijk dat we oplossingen (bv een digitaal energieplatform, met of zonder Artificial Intelligence*****) vanuit bewuste relationele intenties ontwerpen.

Als een (digitale energie) oplossing van begin tot einde ontworpen wordt met als uitgangspunt dat deze oplossing relaties moet bekrachtigen, dan werkt dat door in alle keuzes. In techneuten taal: de ‘stacks’. Van de interface, tot de governance en het verdienmodel. Op alle lagen moeten deze intenties leidend zijn. En al die lagen samen moeten congruent zijn.

Denk aan Wikipedia, dat op alle lagen ontworpen is om vrije kennis te verspreiden en om samen te werken met de gemeenschap (‘community’) . De website werkt zo. De Wikimedia Foundation werkt zo. De funding werkt zo******.

In de praktijk gaat het vaak anders. De oorspronkelijke intentie, of ‘systems purpose’, verandert gaandeweg. De noodzaak om ook ‘geld te gaan verdienen met een platform’ corrumpeert de oorspronkelijke nobele intenties. De intrinsieke drive om ‘het goede’ te doen. Maar waar het in feite op neer komt, is dat het systeem verleid wordt even alleen aan zichzelf te denken, aan het eigen overleven (paradigma van ‘afgescheidenheid’, en te vergeten dat het afhankelijk is van goede relaties. Dit overkomt ons allemaal. In onze gezinnen, en werkrelaties. Maar dit werkt ook door in de oplossingen die we ontwerpen.

Het goede nieuws is wel – dat we allemaal een haarscherp orgaan hebben voor wat klopt en wat niet klopt. Heel vaak is het zo dat een systeemfocus ‘in het echt’ anders is dan op papier of dan we wellicht zouden verwachten.

Denk bijvoorbeeld aan de systeemfocus van basisscholen. Je zou verwachten dat elke basisschool ernaar streeft om jonge kinderen zo goed mogelijk te begeleiden bij hun groei en ontwikkeling.

Maar door schade en schande wordt je wijs. Misschien kwam je er wel achter dat de basisschool van jouw kind als dominante focus heeft om kinderen met de hoogste cito-scores te laten slagen (om zo het beste te scoren in rankings van basisscholen) – wat verklaart dat jouw kind – dat hele andersoortige dan cognitieve talenten heeft - niet serieus wordt genomen en met subtiele hand richting een andere school wordt gepusht.

Of misschien zit je kind wel op een school waar het werken volgens een onderliggende filosofie, belangrijker wordt gevonden dan de ontwikkeling van het kind. Dit ontdek je, doordat jouw kind niet blijkt te passen bij de filosofie en leraren vervolgens niet geneigd zijn de filosofie los te laten, maar eerder jouw kind laten zwemmen of de schuld geven.

Het (digitale) energiedomein is ook doorspekt van nieuwe oplossingen, die in de praktijk toch net anders blijken te werken dan op papier de intentie leek. Uit de praktijkgedragingen van een systeem, is de echte ‘systems purpose’ te destilleren.
Hoe meer we met elkaar kijken naar wat er echt gebeurt, de feitelijke gedragingen, hoe scherper we ons bewust worden van onze echte intenties. Laten we daarbij lief zijn voor elkaar.

Want mens zijn betekent feilbaar zijn. Betekent dingen doen met zogenaamd de beste intenties, om er pas einde dag achter te komen dat niemand zin had in de Efteling, behalve jij.

Laat ons proberen om eerlijke, inclusieve en democratisch bestuurbare (relatie-bekrachtigende) oplossingen te realiseren, en laat ons vervolgens goed kijken naar wat er werkelijk gebeurt, om te zien of onze oplossing niet ook deels - vanuit angst, ego of ‘disconnect’ – is ontworpen.

Als de Club van Wageningen ergens aan kan bijdragen, dan is het wel aan deze vorm van bewust-zijn, bewust ontwerpen en bewust reflecteren.

Dankbaar dat ik daar op mijn manier aan mag bijdragen en op mag samenwerken.
---------------------------------------------------------------------------------------------

*Gebroken beloftes: hoe de Wieringermeerpolder dichtslibde met windturbines en datacentra (NRC, 6-6-20)

**Deskundigen – zo goed voor de biodiversiteit zijn zonneparken nu ook weer niet – (RTV Noord, 23-10-19) uit dit artikel: Volgens woordvoerder David de Jong komt dat vooral door de manier waarom zonneparken gesubsidieerd worden via de SDE-subsidie (Stimulering Duurzame Energie).
 
'Deze subsidie stuurt er namelijk op aan dat we zo goedkoop mogelijk zoveel mogelijk duurzame energie produceren. Dat betekent voor ons dat we dus automatisch op zoek moeten naar de maximale benutting van de grond. Dus moeten de zonnepanelen strak tegen elkaar aan staan, om de verhouding tussen opbrengst en de kosten van het zonnepark zo goed mogelijk te houden.'
 
Volgens Solarfields is dit op te lossen door zonneparkbouwers een tegemoetkoming te geven wanneer ze de panelen verder uit elkaar zetten om de biodiversiteit te bevorderen. 

***Omdat het net verzwaard moet worden door de fysieke impact van de flitshandel (hoge piekbelasting). Zie ook een artikel van Bouwfonds Property over de inzet van Tesla Power Walls in de nieuwe Houthavens wijk.

****https://smartsolarcharging.eu/het-project-2/ Interesseert dit project je? Kijk ook eens naar de samenwerking tussen Vandebron, IBM en Tennet. Zie https://www.overstappen.eu/batterijen-blockchain-en-vandebron/ 

*****Ook belangrijke denkers/onderzoekers op het gebied van AI erkennen het belang van de ontwikkeling van AI, met als uitgangspunt onderliggende relationele waarden, zoals privacy en gelijkheid. Uit een artikel in het NRC, AI moet geen pijn doen, 18 sep 2020: “Om te garanderen dat mens en machine samen zich ook houden aan onderliggende waarden als privacy en gelijkheid, is het onvoldoende om alleen te kijken naar hoe mens en machine samenwerken. Normen en waarden moeten al bij het ontwerp van een AI-systeem worden meegenomen, vindt Filippo Santoni de Sio, universitair docent ethiek en filosofie van technologie van de TU Delft. Samen met Delftse collega’s heeft hij het concept van ‘betekenis- volle menselijke controle’ ontwikkeld.” En verderop: “We moeten AI-systemen volgens Santoni de Sio altijd beschouwen in een bredere context: het gaat niet alleen om de rol van gebruikers, maar ook om de macht van bedrijven, om wet- en regelgevers, om de verantwoordelijkheid van ontwerpers, en om de rechten van alle mensen die geraakt kunnen worden door de technologie.”

******The Wikimedia Foundation is the nonprofit that hosts Wikipedia and our other free knowledge projects. We want to make it easier for everyone to share what they know. To do this, we keep Wikipedia and Wikimedia sites fast, reliable, and available to all. We protect the values and policies that allow free knowledge to thrive. We build new features and tools to make it easy to read, edit, and share from the Wikimedia sites. Above all, we support the communities of volunteers around the world who edit, improve, and add knowledge across Wikimedia projects.  https://wikimediafoundation.org/about/